De twee wereldoorlogen in de twintigste eeuw hebben gevolgen voor de Nederlandse familie Von Meijenfeldt. De neutraliteit van Nederland in de Eerste Wereldoorlog moet aan de grenzen worden afgedwongen. In de Tweede Wereldoorlog is een opvallend aantal familieleden actief in het verzet. Daarnaast krijgt een aantal (ex-)militairen te maken met arrestatie en krijgsgevangenschap. Bovendien brengt de bezetting de bekende ongemakken met zich mee.
Van Leusden
Oudste zoon Carl wordt in 1914 in militaire dienst opgeroepen, behaalt de rang van eerste luitenant en ligt bij de grenstroepen in Eijsden. In 1916 is hij civiel militair in Amsterdam en in 1920 in Voorburg aan de Van Egmondestraat 4, met moeder, vrouw en zus.
Snel na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog pakt de Wehrmacht Carl in zijn huis op vanwege zijn militaire status. Twee Duitsers kunnen zijn vrouw Marie met moeite in bedwang als hij in de arrestantenwagen wordt afgevoerd. Kort nadat hij al zijn persoonlijke bezittingen heeft afgegeven, biedt de dienstdoende Gestapo-officier zijn verontschuldigingen aan. Carl krijgt de indruk dat ze hem vanwege zijn achternaam voor een in de jaren ’30 in Nederland gestationeerde Duitse spion houden. Na een overvloedig diner, een overnachting en ontbijt wordt hij met een limousine naar zijn hevig verontruste vrouw teruggebracht. Al snel doet in de familie het sterke verhaal de ronde dat Carl zijn leven te danken heeft aan het feit dat hij de Gestapo-officier in vloeiend Duits afblaft.
Blijkbaar ligt het Voorburgse huis in de strook waar de Duitse bezetter in 1942 een verdedigingslinie van bunkers, afweergeschut en een brede antitankgracht bouwt als onderdeel van de Atlantikwall tegen een geallieerde invasie. Zo’n 135.000 bewoners worden verbannen uit hun huizen, die door Nederlandse aannemers met de grond gelijk worden gemaakt, waarna het puin als bouwmateriaal naar Duitsland wordt afgevoerd. Niet-actieven of niet economisch aan de regio gebonden personen worden gelast naar het oosten te gaan. Carl en zijn vrouw verhuizen naar Nijmegen. Daar overleeft zijn vrouw Marie een geallieerd bombardement: de buurhuizen in de Samatrastraat worden aan weerszijden getroffen.
Tweede zoon Jan verhuist met zijn gezin één dag voor het uitbreken van de oorlog naar de Rijnstraat 174-3 in Amsterdam. Aan het eind van de oorlog – vermoedelijk op Dolle Dinsdag – wordt Jan in restaurant De Rode Leeuw belaagd vanwege zijn achternaam, maar ontkomt door driemaal achtereen de juiste g’s in Scheveningen uit te spreken in plaats van k’s.
De man van zus To heeft ook een militaire rang. Vanwege de ervaringen van Carl zorgt To dat hij bij zus Anna aan de Leidsegracht in Amsterdam onderduikt, hoewel zij zich twee dagen na de inval van hem heeft laten scheiden. Zij trekt in 1942 weg naar Ermelo, waar zij aan de Vondellaan 44 woont. Een jaar later keert ze terug naar Anna aan de Leidsegracht, omdat haar ondergedoken ex-man daar is overleden.
De Haas
Oudste zoon Carl in het gezin De Haas komt op 10 januari 1941 van zijn werk bij Kempen & Co aan de Herengracht naar de Vijzelstraat aanlopen. Ondanks zijn 57-jarige leeftijd springt hij op de bijwagen van tram 24, terwijl deze nog niet geheel tot stilstand is gekomen. Hij struikelt en breekt zijn rechter enkel. Door de GG & GD wordt hij naar het Binnengasthuis vervoerd, waar de enkel gezet wordt. Dezelfde Carl doet dat jaar aangifte bij de politie van diefstal en vernieling van hout in een onbewoonbaar verklaarde woning aan de Stromarkt 3. Waarom hij de aangifte doet is niet duidelijk, want zijn werk en huis liggen een flink eind verderop. (1)
Derde zoon Frits richt zijn huis aan Bachplein 6 in als een soort opvang- en uitvalsbasis. Hij kan veel Joden door de oorlog heen helpen in de kelders onder zijn huis en aangrenzende huizen. Om zich voor te doen als gewone burger doet hij op 20 januari 1942 aangifte van diefstal van banden en lantaarns van zijn fiets ter waarde van 15 gulden. Zijn zoon Frits had dat vlak vóór de Duitse inval op 23 februari 1940 al eens gedaan bij politiebureau Leidscheplein, vanwege de diefstal voor hun huis van zijn Fongers fiets ter waarde van 20 gulden. (2)
Frits’ andere zoon Carl is sinds 1938 in dienst bij het Koninklijk Marine Instituut in Den Helder en bereikt na twee jaar studie de officiersrang van sergeant adelborst. De capitulatie leidt tot zijn demobilisatie. Hij studeert vervolgens geneeskunde, maar moet de studie staken omdat hij weigert de loyaliteitsverklaring aan de Duitse bezetter te tekenen. De Duitsers eisen een erewoordverklaring van beroepsmilitairen om geen oorlogshandelingen te ondernemen. Carl twijfelt, omdat hij eerder de loyaliteitsverklaring weigerde te tekenen, maar zijn hoogste chef ziet geen bezwaar. Medio juli tekent hij, waardoor hij in Nederland kan blijven en zich alleen zo nu en dan hoeft te melden.
Als Carl zich op 15 mei 1942 opnieuw moet melden in de kazerne in Bussum gaan geruchten dat de Duitsers van de meldplicht gaan afzien. Het tegendeel blijkt waar. Samen met zijn collega’s moet hij blijven, mag een briefje aan zijn ouders ondertekenen om uniform, kleren en toiletartikelen van maximaal 25 kg binnen 5 dagen naar de kazerne te zenden en wordt nog diezelfde dag op de trein gezet naar krijgsgevangenkamp Oflag XIII-b in Neurenberg-Langwasser, Beieren. (3)
Vanuit Oflag XIII-b gaan totaal 2000 militairen op 8 augustus per trein naar het net afgebouwde krijgsgevangenkamp Stalag 371 in het Poolse Stanislau, tegenwoordig Ivano-Frankivsk in Oekraïne. Op 23 april 1943 wordt Carl als krijgsgevangene ontslagen en te werk gesteld in Berlijn. Daar weet hij gedurende de verwarring door de geallieerde bombardementen naar Nederland te ontkomen, waar hij ondergronds gaat en deelneemt aan de Binnenlandse Strijdkrachten. Hij commandeert aan het eind van de oorlog een groep, die moet voorkomen dat de Duitsers strategische installaties in Amsterdam opblazen. Hij brengt een periode van herstel door in de tuin van de familie Van der Graaf en huwt hun dochter Hanny direct na de oorlog.
De Koe
Oudste zoon Carl in het gezin De Koe is te oud en ziek om iets uit te richten. Zijn zoon Gerard des te meer. Hij gaat op zijn 19de bij de gemeentepolitie werken en neemt op 15 juli 1941 twee diensten over. Aanvankelijk geeft hij gehoor aan de oproep van de Nederlandse regering in ballingschap tot heimelijke tegenwerking. Op 30 december 1942 wordt hij door twee collega’s gearresteerd. Hij is bij zijn oom in het keldercomplex van het Bachplein bij nr. 7 in het onbewoonde voormalig Joodse huis door een raam naar beneden geklommen. Daar wordt hij aangetroffen met vet, schrijfpapier en twee nijptangen in zijn bezit. Zijn ouders worden gewaarschuwd en hij wordt afgevoerd naar bureau Leidseplein. De jaarwisseling moet hij daar doorbrengen en op 2 januari 1943 wordt hij overgedragen aan de Sicherheitsdienst van de bezetter aan de Euterpestraat. De Duitsers hebben niet door dat hij met zijn oom Joden helpt onderduiken .
Zekerheidshalve besluit Gerard zelf onder te duiken. Met behulp van de groep van prof. dr. Jan Coops gaat hij aan het illegale werk meedoen. Januari 1944 brengt hij heimelijk thuis in Heemstede door om zijn vader te verzorgen, die door blaaskanker maagbloedingen en hikaanvallen heeft (zelfs bij de buren Boelhouwer te horen) en tenslotte overlijdt. Gerard heeft zich onder de naam Wim de Ridder vermomd met bril; als hij die bril breekt en zijn vaders bril gebruikt, moet hij deze wegens de sterkte op het puntje van zijn neus zetten. (4)
Gerard heeft op 15 maart 1945 als Chef-Staf Gemotoriseerde reserve K.P. Amsterdam de leiding over een transport per bakfiets van 103 overalls en 85 helmen, waarbij hij door toeval gewapend is. Doordat het afleveradres achter de Marnixstraat 202 draalt met het in ontvangst nemen van de goederen ontstaat fatale vertraging. De onderscharleider der Landwacht Berend IJpelaar komt aanlopen, trekt zijn wapen en gelast de vier mannen op een rij te gaan staan. Van een moment van onoplettendheid maakt Gerard gebruik om zijn wapen te trekken. Zij schieten gelijk op elkaar; ook twee van de anderen vuren schoten af. Gerard vlucht met de bakfietsrijder weg en wordt achternagezeten en beschoten, waardoor de andere twee kunnen wegkomen. Uiteindelijk blijkt IJpelaar met vier kogels te zijn neergeschoten; de Sicherheitsdienst weet de zaak niet op te lossen.
Tweede zoon Frits in het gezin De Koe wordt als oud-KNIL-kapitein door de Wehrmacht niet geïnterneerd. Hij moet in 1942 vanwege de Atlantikwall zijn huis in de Klimophof in Den Haag ontruimen. Het lukt hem onderdak te vinden in de Mgr. Van Steelaan in Voorburg.
Frits’ oudste dochter Enny had op de bootreis uit Nederlands-Indië verlovingsplannen gemaakt met Con, zoon van dominee Broers en een vrouw uit de familie Van der Bend. Tijdens zijn studie biologie zet hij een Utrechtse studentenverzetsgroep op, die zich bij de Ordedienst aansluit. Hij verzamelt inlichting over het vliegkamp Soesterberg, het concentratiekamp Amersfoort, versterkingen die werden aangelegd in de omgeving van Utrecht, troepenverplaatsingen, etc. Hij rapporteert aan Van Hattum, die hem verraad. Op 21 juli 1942 wordt Broers gearresteerd en volgt – dankzij een herroeping van het verraad – een milde veroordeling uitgesproken in het Tweede OD-proces. Broers wordt afgevoerd naar Natzweiler en Dachau.
Enny’s broer Frits is reserve tweede luitenant van de bereden artillerie tijdens de capitulatie en demobilisatie. Net als zijn neef Carl tekent hij de erewoordverklaring. Hoewel het verrassingseffect voor hem dus weg is, meldt hij zich op 9 december 1943 bij de kazerne in Den Haag, wordt gevangen genomen en direct afgevoerd naar Stanislau, Offlag XXI-c/z Grüne bei Lissa. Na enige interne overplaatsingen wordt Frits pas op 28 april 1945 door de Russen bevrijd. (5)
Derde zoon Roel in het gezin De Koe heeft een zoon Chiel, die 17 jaar is als de oorlog uitbreekt. Hij moet eerst eindexamen HBS-B doen en rolt in 1942 in de Ondergrondse op het moment dat de Duitse bezetting zich verhardt. Later wordt hij actief in de Binnenlandse Strijdkrachten en krijgt een Engelse opleiding tot reserve-officier. Als de Canadezen begin mei 1945 Voorburg binnenrijden, staat hij in de blauwe overall van de BS de bevrijders op te wachten, stengun op de borst.
Vijfde zoon Henk in het gezin De Koe is burgemeester van Ambonia als de oorlog uitbreekt. Hoewel hij geen militair maar bestuursambtenaar is, wordt hij toch in 1941 in een Jappenkamp geïnterneerd. Hij overlijdt daar op 20 maar 1942 ten gevolge van dysenterie. (6)
Een treffend bewijs van de aanhankelijkheid der bevolking leverde de begrafenis. Zij werd namelijk opgemerkt door een christelijke, Ambonese onderwijzer. Door enkele tekens wist een der dames die de droeve stoet naar het op verre afstand gelegen kerkhof begeleidde, hem te kennen te geven wie er begraven werd. De Ambonees verdween ijlings. Toen de stoet onder bewaking van Japanse militairen bij de begraafplaats was aangekomen traden opeens een aantal Ambonezen (alle christelijke onderwijzers) tevoorschijn die zonder dralen de baar uit de handen der Jappen overnamen. Deze waren door het volkomen onverwachte optreden der Ambonezen dermate onthutst, dat zij zich in het geheel niet verzetten.
Tijdens de gang naar de groeve werd stil op de muur waarlangs de baar gedragen werd een mand met orchideeën geschoven, welke prachtige bloemen ook later het stoffelijk overschot in het graf dekten.
De dochter van Resident H.J. Jansen schrijft het volgende over de laatste tijd in het kamp:
Bovendien werd ik vaak duizelig van moeheid en ondervoeding en ik betrapte me tijdens het verzorgen van één van onze aardigste kennissen, de heer von Meyenfeldt, een assistent-resident, een keer op de wens: “Ging je maar dood, ik kan je potje bijna niet meer legen.” Ik schrok erg van mijn gedachte. (…) De vrouw, die haar braaksel altijd liet lopen, genas, maar meneer von Meyenfeldt stierf en ik voelde me zo schuldig, dat ik hem een moment had doodgewenst, die lieve, stille, geduldige man, die zich net zo dapper had gedragen als vader.
Na de oorlog trouwt zijn dochter Elly met Robert van Luijk, die op 14 mei 1940 had deelgenomen aan de luchtverdediging van de Rotterdamse Waalhaven tegen de Duitse luchtmacht, waarvoor hij later het Oorlogsherinneringskruis krijgt. Na de capitulatie duikt hij in Zeeland onder en neemt daar deel aan het verzet, waarvoor hij tientallen jaren later het Verzetsherdenkingskruis krijgt. Na de bevrijding van Zeeland wijkt hij via Brussel naar Londen uit en wordt officier en instructeur bij de Royal Air Force.
Van de jongste dochters Bets en Lien in het gezin De Koe kan alleen aangetekend worden dat de eerste in 1940 naar Huizen vertrekt en de tweede in 1942 naar de Geuzenstraat in Amsterdam. Hun oudere broer Evert sterft in 1941 op 48-jarige leeftijd en zijn weduwe verhuist in 1943 naar de Nicolaas Maesstraat, waar zij de rest van haar leven woont.
1. Stadsarchief Amsterdam, 5225 Politierapporten ’40-’45, inventaris 6729, rapport 10 en inventaris 7009, pag. 157.
2. Stadsarchief Amsterdam, 5225 Politierapporten ’40-’45, inventaris 6173, rapport 54, pag. 58 en inventaris 6177, pag. 204.
3. Nationaal Archief, Ministerie van Defensie: Collectie Krijgsgevangenen, nummer toegang 2.13.98, inventarisnummer 11, “Meyenfeldt van Carl F. 30322 4-5-1921 1921 Amsterdam 21 Fahnrich z See Marine Bussum 15-5-1942 23-4-1943 an Wehrmachtsbefehlhaber der Niederlanden überstellt”.
4. Stadsarchief Amsterdam, 5225 Politierapporten ’40-’45, inventaris 6731, pag. 53, inventaris 6179, rapport 364 en inventaris 6180, rapport 1-2.
5. Nationaal Archief, Ministerie van Defensie: Collectie Krijgsgevangenen, nummer toegang 2.13.98, inventarisnummer 11, “Meyenfeldt von F.H. 7722 2e luitenant Artillerie zugang Oflag 67 am 6-3-1945 von Offlag XXI C/Z Grune bei Lissa“.
6. Citaten uit “Libertas ex veritate”, uitgave van de organisatie van reünisten der SSR (Societas Studiosorum Reformatorum) ter herdenking van haar leden, omgekomen ten gevolge van de Japanse bezetting van het toenmalige Nederlands-Indië, door W.H.C. Knapp, pag 58-61.